باد یکی از عناصر طبیعت است که در آغاز تنها عنصری نیک و اهورایی بوده، اما در مبارزه اهریمن با اهورا، به وسیله اهریمن فریفته می گردد و به جنگ با اهورا بر می خیزد. گرشاسپ با او مبارزه کرده و او را تسلیم می کند. یکی از داستانهای پر راز و رمز شاهنامه فردوسی نبرد رستم و اکوان دیو است. این نبرد بازمانده نبرد ایزد باد و دیو باد و همچنین نبرد گرشاسپ با باد اهریمنی است. اکوان دیو همانند اهریمن و سایر دیوان ویژگی نابودگری و همچنین ویژگیهای دیو بوشاسپ و دیو مرگ را دارد. برجسته ترین ویژگی اکوان دیو سرعت شگفت انگیزی است که او را به نماد دیو باد تبدیل کرده است. رستم با شمشیر باد و اسب باد با اکوان دیو مبارزه می کند و او را همانند اهریمن نخست به بند کشیده و در پایان، سر می برد. رستم در این داستان نماد ایزد باد و زندگی است.

ما در اساطیر ایران با دو آفرینش مواجهیم: یکی آفرینش اهورامزدا که از گوهر نور است و دوم آفرینش اهریمن که از گوهر تاریکی است. ایزد وای (ایزد فضا، مکان، و باد) ایزدی دو چهره است که هر دو گوهر روشنی و تاریکی را در خود دارد و از هر دو آفرینش خرد مقدس و خرد خبیث برتر است. در این مقاله، ایزد باد به اجمال بررسی می شود؛ سپس، برپایه مندرجات شاهنامه نشان داده می شود که پهلوانان از گوهر ایزد وای و حاصل آمیزش نور و تاریکی اند و از هردو کشور ایران و توران به منزله نماد سرزمین های اهورایی (پردیس نور) و اهریمنی (دوزخ تاریکی) برترند. در ادامه، شخصیت رستم به مثابه نماد پهلوانی بررسی می شود تا شباهت او با ایزد باد نشان داده شود و به این نتیجه می رسیم که سهراب نماد گرایش ظلمانی ایزد باد است.

وای، نام ایزدی بزرگ و مقتدر در ایران باستان است که مظهر باد بوده، یکی از یشت­های اوستا به او اختصاص دارد. از یشت­ها و سایر متون زرتشتی چنین برمی­آید که این ایزد گاه جایگاهی حتی بالاتر از اهورامزدا دارد و بازتاب درخشانی در آیین­های باستانی دارد. وای به­دلیل قدرت و نفوذ خود، همچون دیگر ایزدان پیش از زرتشت، به راحتی در مزدیسنا حل نشد و نابسامانی­هایی را در این آیین پدید آورد؛ از­سوی­دیگر نظر به اهمیت و جایگاه پدیدۀ «باد» در آثار برخی عرفا همچون سنایی، عطار و مولانا بر آن شدیم به بررسی مناسبات باد در مثنوی و اوستا و مقایسۀ جایگاه باد در دو نگرش اساطیری و عرفانی بپردازیم. پرسش این پژوهش، که با روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده، این است که آیا ایزد باد، با آن مایه اهمیت و عظمت، بروز و ظهوری در عقاید عرفانی پس از اسلام یافته است یا خیر و آیا می­توان نشانه­ای یافت مبنی بر اینکه فهم عرفانی مولانا از مقولۀ باد، متأثر از اندیشه­های ایران باستان است؟ ظاهراً اهمیت تماثیل باد نزد مولانا بیشتر به قرآن و نگرش­های اسلامی بازمی­گردد؛ اما نتیجه­ای که در پایان به دست می­آید مؤید نوعی اثرپذیری غیرمستقیم و منبعث از ناخودآگاه جمعی ایرانی درخصوص این ایزد فراموش­شده است.

«وایه» که در فرهنگها به معنی آرزو، کام دل و خواست آمده است، در حقیقت، دگرگونه یافته باورِ اساطیری «وایو»، «وای»، «وات»، «اندروای» و «وای وه» است، که در طول و طی دگرگونی های زمانی، این اسطوره، در ذهن و زبان بعضی از ایرانیان مانده است و به صورت مثبت آن «وایه بر آمدن» و منفی آن «وایه ت ورنیامدن» به کار می رود: چون «وایه» را، در گذشته های دور، به صورت جوانی بلند بالا تصور می کردند که نیاز «دوشیزگان هنوز به مردها نرسیده» را بر می آورد و آنها را به آرزویشان، که داشتن همان «خانخدای = شوهر» باشد، می رساند.

نام شناسی در آغاز به عنوان یک دانش درزمانی، به ریشه شناسی نام ها می پرداخت؛ اما به مرورزمان، نقش عوامل فرازبانی ، مانند شرایط فرهنگی ، اجتماعی ، حقوقی و مذهبی نیز در آن مشخص گردید. پژوهش حاضر بر اساس نام شناسی واژه میترا است. هدف، ریشه شناسی این واژه در زبان های فارسی و هندی و بررسی درزمانی کاربرد آن به عنوان اسم خاص و عام است. دگرگونی آوایی، واژگانی و معنایی «میترا» در دوره های تحول زبان فارسی، به صورت تحلیل کیفی انجام و با زبان سنسکریت و هندی مقایسه شد . نتایج نشان داد ایزد آریایی میترا، از نظرجنس دستوری و زیست شناختی مذکر است؛ بدین ترتیب کاربرد شاخص«الهه» یا «ایزدبانو» برای نام اسطوره ای میترا نادرست است . «میترا» در ورود به دوره زبان های ایرانی میانه ، بر اثر تحولات آوایی ، تبدیل به «مهر» گردیده و معنای عام آن که در دوره باستان، دوستی و پیمان بود ، به خورشید تعمیم یافته است. «مهر» در زبان های ایرانی میانه و نو فارسی، در ترکیب ساخت نام ها تنوع زیادی دارد . بررسی نشان داد روش های ساخت واژه اسامی دوقسمتی در هند و ایران مشابه است. بعلاوه، عامل فرازبانی مذهب در نام گذاری میترا نشان داد که در ایران معاصر و بین مسلمانان هند، میترا نام دخترانه است؛ اما برای هندوها نام مشترک بین دختر و پسر است.

ایزد «مهر» یکی از مهمترین ایزدان زردشتی است که در مهر یشت به اندازۀ اهوره مزدا قابل پرستش توصیف می شود. به همین دلیل عدم حضور او در گاهان مورد بحث بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. با توجه به این که در گاهان عباراتی یافت می شود که شباهت زیادی به توصیف مهر دارد و با در نظر داشتن زبان رمزی گاهان این پژوهش در نظر دارد خصوصیات مهر و نیز رمزهای گاهان را مورد بررسی قرار داده تا پاسخی برای این پرسش پیدا کند که آیا زردشت «مهر» را نادیده گرفته و یا او را مورد پذیرش قرار داده است. به این منظور پس از تحلیل دقیق متن گاهان و مهر یشت و پیدا کردن شخصیت هایی با ویژگی های مشابه در هر دو متن، در پایان خواهیم دید که رمزهایی در گاهان یافت می شود که با گاو در ارتباط است و گاو نیز با نور، روشنایی، خرد و دانایی در ارتباط است. مهر نیز خود نور و روشنایی است و با گاو در ارتباط است. پس احتمالاً استفاده از آنها به منظور اشاره به این ایزد بوده است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که زردشت مهر را در اشعار خود مد نظر داشته است. منابع این مقاله به روش کتابخانه ای گردآوری شده و رویکرد پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

ایزد بانوان باروری نگاه دارپرباری و ناظر بارداری و زایش بسیاری از تمدن های چندخدایی اند. فرهنگ های ساکن فلات ایران نیز، از دوران نوسنگی تا پایان سلسله ساسانی، به گونه های متفاوت، این ایزدبانوان را ستوده و برای بر سر مهر ماندن شان نیایش گاه و تندیس ساخته اند. پرشماری پیکرک های باروری نشان دهنده دیدگاه نیاکان ما به قوانین حاکم بر زندگی و هراس همیشگی آنان از روی گردانی طبیعت است.برای آسان تر شدن دسته بندی، این آثار در هفت دوره نوسنگی، مس و سنگ، برنز، آهن، هخامنشی، پارتی سلوکی، و ساسانی مورد بررسی قرار گرفته اند، هرچند که این تقسیم بندی تقریبی است و نمی تواند نشان دهنده یکسانی سبک باشد.

نقش، جایگاه و خویشکاری ایزد میترا / مِهر در زرتشتی گری یا دین زرتشتی رسمی دورۀ ساسانی و نیز ارتباط آن با میتراییسم رومی همواره در پردۀ ابهام و محل گفتگوها و بحث های فراوان بوده است. این ایزد یکی از مهم ترین و محبوب ترین ایزدان دورۀ ساسانی بوده است، اما با این وجود آثار مادی چندانی که با این ایزد مربوط باشند در دست نیست. در کاوش های آق تپه واقع در جنوب ترکمنستان مجموعه ای از گِل مُهرهای ساسانی به دست آمده که کاوشگر نقش یکی از آن ها را به میترا خدای ایرانی منتسب کرده است. این گِل مُهر از آنجایی که طبق کتیبه اش از آن یک مغ بوده از اهمیت مضاعفی برخوردار است؛ زیرا ارتباط مستقیم با مذهب زرتشتی پیدا می کند. نقش این مُهر، که چندان واضح نیست، احتمالاً شخصی را سوار بر ارابه ای نشان می دهد که دو اسب آن را می کشند. نقش ارابه و اسب ها به همراه کلاه اشعه دار مهم ترین دلایل انتساب، این نقش به میترا است، اما ملاحظاتی وجود دارد که بایستی موردتوجه قرار گیرند خاصه که نقش یاد شده وضوح چندانی ندارد. در این پژوهش به ایزد میترا از زاویه ای دیگر نگریسته شده و ضمن پرداختن به اثرمُهر یادشده، دیگر مواد فرهنگی اعم از شواهد معماری و شواهد تصویری که به گونه ای این ایزد منتسب شده اند، مورد بررسی قرار گرفته و تحلیل گردیده است. در پژوهش پیشِ رو اطلاعات به شیوۀ کتابخانه ای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی از نوع «تحلیل محتوا» است. شایان ذکر است که در این تحلیل ها از رویکرد آیکونوگرافی و آیکونولوژی بهره گرفته شده است. این جستار نشان داده است: الف) نقش روی اثرمُهر موردنظر متعلق به ایزد میترا است و نظر کاوشگر تأیید می شود، ب) پرستش ایزد میترا در دورۀ ساسانی بخشی از زرتشتی گری بوده و به صورت یک دین یا فرقۀ جداگانه به شمار نمی رفته است.

در پژوهش حاضر به بررسی زبانشناختی و کارکردی ایزد رشن در دین زرتشتی پرداخته شده است. رشن یا رشنو یکی از ایزدان زرتشتی است که در متون فارسی میانه نقش برجسته ای به عنوان یکی از سه ایزد داوری روان بر عهده دارد. رشنو در نوشته های پارسی میانه به صورت «رشن» با صفت «راست» آمده است. در این مقاله ابتدا اشتقاق ریشه شناختی رشنو مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه به کارکردهای گوناگون این ایزد و سایر ایزدان همکار او در اوستا و متون فارسی میانه اشاره شده است. برای ارائه تصویری جامع تر از این ایزد به کارکردهای مشابه با رشن در سنت ودایی و عیلامی/ایلامی نیز توجه شده و در پایان به نمونه هایی از کاربرد نام این ایزد در ادبیات فارسی اشاره شده است.

هنر گچ بری دورۀ ساسانی در تاریخ هنر ساسانیان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا این هنر صرفاً به منظور تزئین بناها نبوده، بلکه ایجاد آن ها با اهداف مذهبی همراه بوده است. یکی از مهم ترین موضوعات هنرگچ بری در دورۀ ساسانی، نقوش ایزد بهرام است که در محوطه هایی چون: حاجی آباد، تپه حصار، ام الزعتر، چال ترخان، نظام آباد، تپه میل، کاخ I کیش، تل داروز، برزه قوواله، بنای اعیانی جهانگیر ایوان و قطعاتی گچی از محوطه های نامعلوم به دست آمده اند. باوجود این که مطالعۀ محققان و باستان شناسان مختلف برروی آثار گچ بری دورۀ ساسانی از اوایل دهۀ 1930م. انجام شده است، اما تاکنون درمورد تعیین هویتِ پلاک های گچی مرتبط با «ایزد بهرام»، پژوهش های اندکی صورت گرفته است؛ لذا هنوز جنبه های مبهمی درمورد نمودهای مختلف ایزد بهرام در هنر گچ بری دورۀ ساسانی وجود دارد. در این پژوهش، پرسش هایی بدین شرح مطرح می گردد: 1. نمودهای ایزد بهرام برروی گچ بری های دورۀ ساسانی شامل چه مواردی می شود؟ 2. براساس مطالعۀ نقوش گچ بری دورۀ ساسانی، چه نمودهایی از ایزد بهرام دارای اهمیت بیشتری بوده است؟ در اوستا  از ایزد بهرام به عنوان الهۀ نگهبان پیروزی ها و غلبه بر دشمنان یاد شده است که 10 نمود برای آن ذکر شده است. با مطالعه برروی نقوش گچی محوطه های ساسانی به روش کتابخانه ای توصیفی-تحلیلی، می توان گفت که برخی از این نمودهای مختلف ایزد بهرام حضوری پر رنگ داشته است. نقوش گچ بری که می توان آن ها را با نمودهای ایزد بهرام مرتبط نمود شامل: قطعات گچی با نقش قوچ، بز شاخ دار، سرگراز، شاهین و به خصوص بال های شاهین و قطعات گچی با نقوش ترکیبی نیم تنۀ انسان با بال، قوچ بال دار و اسب بال دار است. در تمامی این قطعات گچی نیز روبان های برافراشته و مواجی دیده می شود. از نمودهای مختلف ایزد بهرام، دستارهای برافراشته به نشانۀ باد تند و بال های شاهین، بیشترین اهمیت و فراوانی را در هنر دورۀ ساسانی دارند.